سيد ابراهيم الحيدري

برای پی بردن به فضیلت و اهمیت حفظ قرآن کافی است اندکی در احادیث رسیده از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در اینباره و نیز در سیره عملی ایشان در تعامل با قرآن و اهل آن دقت کنیم. به طور کلی قرآن کریم در نگاه آن بزرگواران از جایگاهی رفیع و منزلتی ویژه برخوردار است و بالتبع مسائل مربوط به آن، از جمله «تلاوت و قرائت، تدبر و عمل به فرامین آن و آموختن و آموزاندن آن» و نیز «حفظ قرآن و در سینه داشتن آن»، مورد سفارش ایشان قرار گرفته است.

پس از اشاره به فضیلت حفظ قرآن و آشنایی مختصر با بركات آن در درس گذشته، به بیان روش پیشنهادی خود برای حفظ قرآن می‌پردازیم. مهم‌ترین و مؤثرترین روش برای حفظ قرآن كه ـ به جز گروه اندكی ـ برای عموم علاقمندان قابل استفاده است و بیشتر حافظان كلام وحی نیز از آن استفاده كرده‌اند «روش دیداری» (بصری) است. پیش از توضیح درباره ویژگی‌های این روش لازم است به یك نكته مهم اشاره كنیم و آن اینکه: مهم‌ترین اتفاق در حفظ قرآن این است كه شخص به تعداد صفحات قرآن، تصاویری را در حافظه خود ثبت می‌كند. به بیان دیگر حفظ كل قرآن یا قسمتهایی از آن، عبارت است از تهیه چندین تصویر ذهنی از صفحات قرآن و انتقال آنها به «حافظه بلندمدت». [1] طبیعی است كه هر قدر این تصاویر دقیق‌تر و واضح‌تر باشد، بازیابی آنها از حافظه و ارائه آنها، با موفقیت بیشتری توأم خواهد بود. آنچه در حفظ قرآن به روش دیداری اتفاق می‌افتد نیز چیزی جز این نیست که فرد علاقمند با پشتکار فراوان و در پیش گرفتن روشی صحیح و اصولی، بیش از هر چیز حافظه تصویری خود را به کار گیرد و ـ مثلاً ـ 604 تصویر به تعداد صفحات قرآن را در حافظه بلندمدت خود ذخیره نماید. روش دیداری بر اساس دقت و تمركز قوه بینایی بر آیات و عبارات قرآن و مكان قرار گرفتن آنها در صفحات بنا شده است. كسی كه قصد دارد صفحه‌ای از قرآن را حفظ كند، با تكرار چندباره آیات، در حقیقت آنچه را با چشم خود دیده و ضبط كرده در حافظه تثبیت می‌نماید و هر عاملی (اعم از مرور و تکرار، دقت در ارتباطات لفظی و معنایی آیات و ...) كه به حك شدن دقیق‌تر و استوارتر این تصویر در ذهن كمك كند، باید بیشتر مورد توجه فرد قرار گیرد.

به ادامه بروید ...

مقطع یا واحد حفظ مقداری از متن قرآن است كه حافظ در هر نوبت به محفوظات قبلی خود اضافه می‌كند. پیشنهاد می‌شود علاقمندان، حفظ مقاطع جدید را بر اساس معیار «نیم‌صفحه» یا «صفحه» انجام دهند؛ زیرا انجام این کار به فرد در جهت حاكم كردن هر چه بیشتر نظم در كار خود كمك می‌كند و حافظه نیز بهتر می‌تواند با حفظ یك مقدار ثابت (یعنی نیم یا یك صفحه) در هر نوبت خود را سازگار نماید. [1]

به ادامه مطلب بروید ...

الف) ‌اهمیت و جایگاه مرور در حفظ قرآن

اگر از هر یك از حافظان موفق قرآن بپرسید كه «در فرآیند حفظ قرآن، حفظ قسمتهای جدید مهم‌تر است یا مرور و نگهداری محفوظات گذشته؟» بی‌درنگ به شما خواهد گفت: «مرور و نگهداری محفوظات گذشته». این اهمیت بدان حد است كه می‌توان ادعا كرد سهم حفظ كردن و از بر نمودن سور و آیات جدید در حفظ قرآن حداكثر 20 تا 30 درصد است و مابقی این سهم از آن «مرور و تكرار محفوظات» می‌باشد. بحث مرور از همان آغاز روند حفظ مطرح است و به تدریج و با افزایش حجم محفوظات جدی‌تر و پررنگ‌تر می‌شود. توضیحات بعدی ما در خصوص اقسام مرور، این گفته را روشن‌تر خواهد كرد.

الف) تثبیت محفوظات

تثبیت محفوظات به چه معناست و تفاوت آن با مرور [1] چیست؟ «تثبیت» در حفظ قرآن به معنای استحكام نهایی و توأم با اطمینان محفوظات است. حافظ برای رسیدن به این نقطه، با عمل کردن به برنامه‌ای خاص و متناسب با تواناییهای خود، از آمادگی كاملی جهت ارائه محفوظات برخوردار می‌شود و خاطر خود را از بابت فراموش نكردن آنها آسوده می‌كند. برنامه تثبیت با تعریف فوق را می‌توان مقوله‌ای جدا از مرور و تكرار محفوظات دانست.[2] مرور و تكرار ـ چنانچه در درس پنجم گفتیم ـ مقوله‌ای است كه حافظ تا پایان عمر خود با آن درگیر است، اما مقوله تثبیت امری موقت است كه حافظ ـ طبق توضیحی كه در ادامه خواهیم داد ـ در مدت‌زمانی محدود به آن می‌پردازد.

ترمیم محفوظات زمانی مطرح می‌شود كه حافظ قرآن به دلایل مختلف ـ از جمله پایبند نبودن به نظم و برنامه‌ریزی در حفظ، رخ دادن حادثه‌ای ناگوار و پیش‌بینی نشده، عمل نكردن به برنامه مرور و تکرار محفوظات و ... ـ برای مدتی كوتاه یا طولانی از برنامه حفظ و مرور فاصله می‌گیرد و در نتیجه تمام یا بخشی از محفوظات خود را فراموش می‌كند؛ به این معنا كه دیگر قادر به بازخوانی شخصی آنها یا پاسخ به پرسشهایی كه از وی می‌شود نیست. مشكلی كه عموم حافظان در چنین حالتی با آن مواجه می‌شوند احساس دلسردی، افسردگی و از دست دادن انگیزه برای شروع دوباره كار حفظ و رسیدن به كیفیت مطلوب است.

بحث «آیات مشابه» به عبارات، آیات و صفحاتی از قرآن كریم مربوط می‌شود كه كلمات و جملات آنها با هم شباهت‌هایی دارند و همین شباهت‌ها می‌توانند حافظ قرآن را به هنگام مرور و یادآوری با مشكل مواجه سازند. بحث آیات مشابه معمولاً پس از افزایش حجم محفوظات حافظ برای او مطرح می‌شود و هر قدر میزان محفوظات حافظ بیشتر باشد، این مسئله برای او ملموس‌تر است. پیرامون حفظ و مرور آیات مشابه راهكارها و نكاتی وجود دارد كه ذیلاً به آنها اشاره می‌كنیم:

در ابتدا باید متذكر شویم كه كار حفظ قرآن اساساً كاری فردی و شخصی است و حافظان بسیاری وجود دارند كه از ابتدا تا انتهای كار خود، استادی ندیده یا مقیّد به حضور در جلسات و كلاس‌های حفظ نبوده‌اند، اما موفقیتهای زیادی نیز کسب کرده‌اند. اما با این وجود تأكید می‌كنیم كه حضور در جلسات و كلاسهای حفظ و بهره‌مندی از توصیه‌ها و رهنمودهای اساتید حفظ قرآن از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند کار حفظ قرآن را تسهیل کند و حافظ را خیلی زودتر به مقصد برساند. بیشتر و بلكه همه حافظان موفقی که انفرادی کار کرده‌اند نیز این نكته را تأیید می‌كنند و اذعان دارند كه در صورت استفاده از تجربیات اساتید حفظ، بسیار زودتر و آسان‌تر به نتیجه می‌رسیدند. توصیه اكید ما به علاقمندان به حفظ قرآن آن است كه پیش از آغاز جدی کار سعی كنند از تجربیات اساتید این حوزه بهره‌مند شوند و چه بهتر كه این كار را با شركت در جلسات یا كلاس‌های حفظ عملی سازند؛ اما در صورتی كه این امر میسر یا ممكن نباشد این كار را از طریق مشاوره تلفنی یا حضوری به انجام رسانند.

ا ...

آیا لازم است علاقمندان به حفظ و حافظان قرآن نسبت به فراگیری مهارت‌های ترتیل‌خوانی (تجوید، صوت و لحن و وقف و ابتدا) اهتمام داشته باشند و از همان ابتدای حفظ قرآن و حتی پیش از آن، نسبت به یادگیری این فنون اقدام نمایند؟ پاسخ این سؤال مثبت است و شرط كمال حفظ و موفقیت هرچه بیشتر در این امر مقدس، تسلط بر مهارت‌های فوق است. دلیل این سخن نیز روشن است و به این نكته بازمی‌گردد كه اكثر قریب به اتفاق حافظان، قرآن را نه تنها برای بركات فردی، بلكه برای ارائه عمومی (از طریق شركت در مسابقات و محافل قرآنی) حفظ می‌كنند. البته بدیهی است كه نیّت عموم افراد هنگام آغاز حفظ همان نیل به رضای الهی و انس هرچه بیشتر با قرآن است، اما بركات عمومی حفظ قرآن هم از جمله مسائلی است كه در ادامه فعالیت‌های حافظ نمود می‌یابد. خلاصه آنكه حافظ قرآن به منظور ارائه هرچه بهتر و مطلوب‌تر محفوظات خود در محافل عمومی (اعم از مسابقات، محافل و ...) بهتر است نسبت به فراگیری مهارت‌های ترتیل‌خوانی نیز اهتمام داشته باشد. اما در اینباره توجه به دو نكته لازم است:

پرهیز از افراط و تفریط و حاكم كردن تعادل نیز در هر كاری لازم و ضروری است و گرفتار شدن در دام تندروی یا كندروی، نه تنها شخص را در رسیدن به اهداف مد نظر خود ناكام می‌گذارد، بلكه ممكن است خسارت و صدمات سنگینی نیز به او وارد آورد. در امر مقدس حفظ قرآن هم توجه به «اصل تعادل» و تلاش در جهت حاكم كردن آن در روند كار از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است و دلیل این اهمیت نیز آن است كه صدمات ناشی از افراط یا تفریط در تعامل با قرآن، صدماتی سنگین و گاه جبران‌نشدنی است. بسیار دیده شده است كه افرادی با شور و علاقه فراوان حفظ قرآن را آغاز می‌كنند، اما پس از مدتی كوتاه شور و اشتیاق اولیه آنها فروكش كرده و كار حفظ را رها می‌كنند.[1] اینگونه آسیب‌ها بیش از همه ناشی از تندروی‌های حافظان در زمانهایی از حفظ و خارج شدن آنها از مدار تعادل است. از جمله فوائد حضور در جلسات و كلاس‌ها و مشورت با اساتید حفظ همین است كه این عزیزان با اشراف و تسلط بر شرایط و روحیات افراد آنها را در مسیر درست هدایت كرده و از افراط و تفریط باز ‌می‌دارند. اما در صورتی كه حضور در جلسات حفظ یا مشورت با اساتید حفظ مقدور نباشد، حافظان قرآن با دقت در نكات زیر و سعی در عملی كردن آنها می‌توانند از آسیب‌های مورد نظر مصون بمانند:

آنچه تاكنون گفتیم بیان نكاتی كلی و اساسی برای علاقمندان به حفظ قرآن كریم بود. بجاست كه پیش از پایان دادن به بحث، یك برنامه عملی ساده را نیز برای این كار پیشنهاد كنیم. البته تأكید می‌كنیم كه هدف ما صرفاً بیان یك نمونه كوچك است تا راهنمایی برای عزیزان علاقمند به حفظ قرآن باشد و آنان را در برنامه‌ریزی هرچه بهتر و دقیق‌تر برای این كار یاری رساند.[1] پیش از بیان این برنامه، بد نیست بار دیگر به برخی از نكاتی كه در مطالب پیشین گفتیم اشاره‌ای داشته باشیم: